نشریه خردنامه صدرا
پیاپی 27 (بهار 1381)

این مقاله، گزارشی است درباره معرفی یکی از آثار خطی و چاپ نشده ابن سینا بنام مجالس سبعة است که شامل چهل و یک پرسش و پاسخ میان ابوالحسن عامری (پرسش کننده) و ابن سینا (پاسخ دهنده) است که نویسنده مقاله بنحو مبسوطی بتحقیق در باب سندیت این اثر و محتوای آن پرداخته و تحلیلی نسبتا جامع از آن ارائه می دهد.

فلاسفه اسلامی درباره متعلق معرفت و نحوه ارتباط آن با فاعل شناسایی سخنی دارند که هم در مرحله امتیازات و برجستگی هایی برخوردار است. این سخن در شکل متعالیش از آن ملاصدرا است. بعقیده او عالیترین مراحل شناسایی وقتی حاصل می شود که عالم یا فاعل شناسایی بطور کامل با معلوم یا متعلق شناسایی متحد شود و هویت آنها یکی گردد. ملاصدرا که اندیشه”وحدت وجود“را پایه نظام مابعدالطبیعی خود قرار می دهد، عالیترین متعلق معرفت را”وجود“می داند. بنظر او علم واقعی به”وجود“از طریق نوع خاصی از شهود قابل حصول است، اما از آنجا که او در فلسفه اش، هم با”موجود“به”وجود“در خود فلسفه اش واقع می شود و در پرتو”وجود“تفسیر جدیدی از”موجود“ارائه می دهد، بهیچوجه شناخت”وجود“را صرفا شهود عرفانی آن نمی داند.

بزعم برخی از پژوهشگران دوره و حوزه اندیشه سیاسی، صدرالدین شیرازی و اندیشه وی از اوج انحطاط اندیشه سیاسی در ایران بوده و از دوران ملاصدرا ببعد نیز دوران زوال اندیشه سیاسی در ایران آغاز می گردد. برای بررسی صحت و سقم و محک این ادعا، پیش از هر چیز می بایست در مفهوم اندیشه سیاسی تامل کنیم و با درنگ بر این مفهوم و معناکاوی آن ببینیم که آیا این مفهوم درا ندیشه ملاصدرا وجود داشته یا خیر؟ و نسبت میان زوال اندیشه سیاسی با تفکر صدرایی تا چه میزان بدرستی نزدیک است.

یکی از مباحث مهم معرفت نفس مربوط است به حدوث یا قدم نفس بدنی معنا که آیا نفس از لحاظ زمانی حادث است یا قدیم؛ در پاسخ به این سؤال، فلاسفه راه های مختلفی را در پیش گرفته اند. نظرات مهم و مشهور پیرامون حدوث یا قدم نفس سه نظریه است یکی نظریه منسوب به افلاطون، دیگری نظریه فلاسفه مشاء و سوم نظریه ملاصدرا. بقیه نظرات یا تاویل و توجیهی است از نظرات دیگران و یا از دیدگاه حکما چندان اهمیتی نداشته و بطلان آن واضح بوده است.

تردیدی نیست که مسئله اصالت وجود بصورتی که در آثار ملاصدرا مطرح و بر آن اقامه دلیل گردیده و شکوک وارد بر آن دفع شده است، در هیچ کتاب فلسفی (و عرفانی) پیش از وی نشده است و از این نظر ملاصدرا منحصر بفرد و مبتکر است، اما سخن در اینست که آیا در مطاوی کلمات فیلسوفان(و عارفان) پیش از وی، عباراتی در رد یا تایید قول به اصالت وجود دیده می شود؟ و اگر پاسخ این پرسش آری است، آن عبارت کدامند؟ و آیا بر اساس آنها می توان گفت که کدامیک از ایشان قائل به اصالت وجود بوده اند و کدامیک قائل به اصالت ماهیت؟

در این مقاله سعی بر آنست که ابتدا تصویری اجمالی از نظریات معروف در حوزه معرفت شناسی دینی پیرامون معاد به پیش چشم خواننده عزیز آورده شود، و سپس در تعقیب بحث، به بررسی مبانی معاد در حکمت متعالیه پرداخته شود؛ و سرانجام نیز با نگاهی گذرا، به این مطلب توجه داده شود که آیا تصویری که مرحوم صدرالمتالهین از معاد بدست می دهد، تفاوتی ماهوی با آنچه در حکمت مشاء و بخصوص با آنچه در کلام بزرگانی چون ابن سینا بعنوان معاد روجانی آمده است، دارد یا ندارد؟